Η αθανασία της ψυχής και η μετεμψύχωση

Ο Πλάτων, στους ώριμους διαλόγους του, διακρίνει το θνητό σώμα από την αθάνατη ψυχή και υιοθετεί την ορφική και πυθαγόρεια άποψη της μετενσάρκωσης, δηλαδή της μετεμψύχωσης της ψυχής σε νέο σώμα. 

Αυτές οι θέσεις συνδέονται στενά με τη θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα.

Συχνά στους διαλόγους του Πλάτωνα γίνεται αναφορά στις τελευταίες μέρες του Σωκράτη, με έμφαση στη γενναία και αξιοπρεπή στάση του απέναντι στον θάνατο. Ωστόσο, μόνο στον Φαίδωνα ο Σωκράτης παρουσιάζεται να προσδοκά τον θάνατο, λόγω της βαθιάς του πίστης στην αθανασία της ψυχής. Οι περισσότεροι μελετητές θεωρούν ότι αυτή η πίστη δεν ανήκει στον ιστορικό Σωκράτη, ο οποίος μάλλον είχε μια αγνωστικιστική στάση για τη μεταθανάτια ζωή, όπως φαίνεται και στα τελευταία του λόγια στην Απολογία, όπου δηλώνει ότι μόνο ο θεός γνωρίζει τι είναι καλύτερο, ο θάνατος ή η ζωή.

Όταν λοιπόν στους διαλόγους Μένων και Φαίδων ο Σωκράτης υποστηρίζει την αθανασία της ψυχής και τη μετεμψύχωση, αυτές οι απόψεις αποδίδονται στον ίδιο τον Πλάτωνα. Η πρώτη έκφραση αυτής της πίστης εμφανίζεται στον Μένωνα, όπου ο Σωκράτης αναφέρεται σε μια δοξασία που έμαθε από σοφούς περί τα θεία, πιθανότατα ορφικούς, σύμφωνα με την οποία η ψυχή είναι αθάνατη, πεθαίνει και ξαναγεννιέται, αλλά ποτέ δεν χάνεται. Στον Φαίδωνα, ολόκληρος ο διάλογος είναι αφιερωμένος στην αθανασία της ψυχής, με τον Πλάτωνα να παραθέτει τρία ή τέσσερα επιχειρήματα υπέρ αυτής της θέσης:

Το επιχείρημα των εναντίων: Όπως όλα τα πράγματα, έτσι και η ζωή προέρχεται από τον θάνατο και το αντίστροφο, σε έναν αέναο κύκλο.

Το επιχείρημα της ανάμνησης: Αφού γνωρίζουμε τις Ιδέες πριν αποκτήσουμε αισθήσεις, οι ψυχές μας προϋπήρχαν του σώματος.

Το επιχείρημα της συγγένειας: Η ψυχή είναι συγγενής με τις Ιδέες και είναι φυσικό να επιστρέφει στον κόσμο του νοητού και αιώνιου, ενώ το σώμα ανήκει στον κόσμο του θνητού και μεταβλητού.

Τέλος, το επιχείρημα της συμμετοχής: Η ψυχή, επειδή μετέχει στη ζωή, δεν μπορεί να δεχθεί τον θάνατο και έτσι είναι αθάνατη.

Επιπλέον, οι πλατωνικοί εσχατολογικοί μύθοι, όπως ο μύθος του Ηρός στην Πολιτεία και άλλοι στους διαλόγους Φαίδων, Φαίδρος, Τίμαιος και Νόμοι, μιλούν για κρίση των ψυχών μετά τον θάνατο, για τιμωρία ή επιβράβευση και για επιστροφή σε νέα ζωή.

Στην πλατωνική φιλοσοφία, ο κόσμος διαιρείται σε δύο επίπεδα: τον ασταθή και ασαφή κόσμο των αισθήσεων και τον σταθερό, αιώνιο κόσμο των Ιδεών. Ο άνθρωπος βρίσκεται ανάμεσα σε αυτούς τους δύο κόσμους, έλκεται από τον κόσμο των αισθήσεων, αλλά μέσα του υπάρχει και κάτι αιώνιο, η ψυχή του, που συγγενεύει με τις Ιδέες. Στην Πολιτεία, ο Πλάτων προχωρά σε μια νέα διάκριση μέσα στην ίδια την ψυχή, που χωρίζεται σε τρία μέρη: το επιθυμητικό, το θυμοειδές και το λογιστικό, με το τελευταίο να είναι το μόνο αθάνατο. Έτσι, ο πραγματικός αγώνας δεν είναι ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή, αλλά ανάμεσα στα διαφορετικά μέρη της ψυχής. Το ανώτερο, αθάνατο μέρος της ψυχής είναι αυτό που επιτρέπει στον άνθρωπο να έρχεται σε επαφή με τις Ιδέες.

Πρόσβαση στις Ιδέες μέσω της ψυχής

Στην πλατωνική φιλοσοφία, η γνώση των Ιδεών είναι πιο εύκολη όταν η αθάνατη ψυχή απαλλαγεί από το σώμα. Ωστόσο, είναι δυνατόν να επιτευχθεί και κατά τη ζωή, υπό την προϋπόθεση ότι η ψυχή θα κυριαρχήσει επάνω στο σώμα και αποφύγει τις περισπασμούς του. Σε αυτή την περίπτωση:

Απόρριψη των αισθήσεων: Η ψυχή αγνοεί τα δεδομένα των αισθήσεων.

Χρήση της νόησης: Βασίζεται αποκλειστικά στη λογική σκέψη (νόηση).

Διατύπωση έγκυρων κρίσεων: Μπορεί να φτάσει σε αξιόπιστες εκτιμήσεις για τα πραγματικά όντα.

Η θεωρία της ανάμνησης

Αυτή η έγκυρη γνώση, που προκύπτει από την επαφή με τις Ιδέες, ερμηνεύεται από τον Πλάτωνα ως ανάμνηση (anamnesis). Συγκεκριμένα:

Η ενσαρκωμένη ψυχή αναπολεί την άμεση θέαση των Ιδεών που είχε πριν την ένωσή της με το σώμα.

Αυτή η προγενέστερη εμπειρία είναι ανεξίτηλα χαραγμένη στην ψυχή.

Όμως, επισκιάστηκε και "ξεχάστηκε" με την ένωση με το θνητό σώμα.

Η φιλοσοφική αναζήτηση είναι μια διαδικασία βαθμιαίας ανάμνησης αυτών των λησμονημένων γνώσεων.

Η στάση απέναντι στη μετενσάρκωση

Ο Πλάτων φαίνεται να υιοθετεί την ορφική και πυθαγόρεια άποψη για τις διαδοχικές μετενσαρκώσεις της ανθρώπινης ψυχής, αν και:

Παρουσιάζει αυτή την άποψη πάντα σε μυθολογικό πλαίσιο.

Υπάρχει η ερμηνεία ότι η ιδέα της μετενσάρκωσης μπορεί να είναι αλληγορική.

Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, συμβολίζει την πλατωνική πεποίθηση ότι το ανθρώπινο γένος έχει έμφυτη τη δυνατότητα για αληθινή και ορθή διανοητική γνώση.